آشنایی با سازهای موسیقی سنتی ایرانی

همانند همه هنرها در موسیقی نیز ژانرهای گوناگون و انواع متفاوتی از آن دیده می شود و در همه فرهنگ ها و کشورهای مختلف مثل کشورمان ایران نوع خاصی از موسیقی وجود دارد که مخصوص ویژگی های همان سرزمین است. برای مثال در ایران می توان به موسیقی سنتی که یکی از وسیع ترین انواع موسیقی را دارد اشاره کرد. شاخص هایی که مختصات و نوع یک موسیقی را معین می کند، سازهایی که استفاده می شود، کارگان اجرایی و قطعات موسیقیایی، زبان ترانه ها و تصنیف ها و مدل مخصوص آوازخوانی می باشند.

موسیقی، نغمه ها و آواز ها هم مثل هنرهای دیگر ممکن است کمرنگ شوند و یا گاهی به طور کامل از بین بروند اما باعث خوشحالی است که هنوز در سراسر ایران موسیقی نواحی به صورت چشمگیری دیده می-شود. موسیقی ترکی، کردی، لری، بختیاری، خراسانی، شمالی، جنوبی و… از انواع موسیقی ایران به-شمار می روند. بخش عظیمی از موسیقی نواحی ایران را می توان در لا به لای موسیقی سنتی پیدا کرد و همین سبب شده است که اسطوره های موسیقی سنتی ایرانی همیشه با میل و رغبت رنگ های بی همتای آن را به بافت موسیقی خود بیفزایند و بیش از پیش غنای آن را بیشتر کنند. 

اجرای موسیقی در موسیقی نواحی و موسیقی سنتی همیشه انواع گوناگونی داشته است. درکل بسته به مناسبت ها یا کارکرد اجرا، اجرای موسیقی می توانست به اشکال متفاوتی صورت گیرد. مثلا درمناطق جنوبی ایران مراسمی به نام زار وجود دارد که موسیقی عنصر اصلی و حذف نشدنی آن می باشد که درآن گروه نوازندگان با خلوص زیاد فردی که ماما زار یا بابا زار نامیده می شود را راهنمایی کرده و شنوندگان همراهی موثرخود را با همراهی ریتمیک مانند دست زدن یا حرکات بدن نشان می دهند و جهت شفا یافتن کسی که مراسم زار برای او برگزار شده است، تلاش می کنند.در موسیقی سنتی ایرانی حالت های مشخص تری برای اجرای موسیقی وجود دارد. تکنوازی، دو نوازی و گروه نوازی از فرم های معمول اجرای موسیقی سنتی در ایران می باشند. به غیر از تکنوازی که مخصوص اجرای سازهای ملودیک است؛ در بقیه شکل ها، خواننده می تواند حضور داشته باشد.

در ادامه برای آشنایی بیشتر و دقیق تربه معرفی انواع سازهایی را که در اجرای موسیقی سنتی استفاده می شوند، می پردازیم.

 

به گروهی از سازها که سیم عامل تولید صدا باشد،سازهای زهی گفته می شود. باتوجه به چگونگی حالت ارتعاش سیم و ایجاد صدا، سازهای زهی در انواع متفاوتی قرار می گیرند. تار، سه تار، عود سازهای زهی زخمه ای یا مضرابی، کمانچه و قیچک سازهای زهی آرشه ای و سنتور سازهای زهی کوبه ای می باشند.

به چه سازهایی، سازهای کوبه ای گفته می شود؟ به سازهایی که با کوبیدن، خراشیدن، یا ضربه زدن به ساز صوت ایجاد می کنند. سازهای کوبه ای به ندرت می توانند اصوات ملودیک تولید کنند، و بیشتر همراهی ریتمیک و برجسته تر کردن ضرباهنگ قطعه موسیقیایی را انجام می دهند مثل تنبک، دایره، طبل، دف و… .

اساس تولید صدا در ساز در این نوع، دمش هوا می باشد. در این سازها با ارتعاش هوا صدایی موسیقیایی ایجاد می شود مثل نی، نی انبان، بالان، سرنا و… . امروزه در اجراهای موسیقی ایرانی تنوع بالای استفاده از این سازها را مشاهده می کنیم. با انجام تغییرات و اصلاحات بر روی اکثر سازهای قدیمی، این سازها بصورت خیلی قوی تر از گذشته در گروه های اجرای موسیقی سنتی ایرانی به کار می روند. در ادامه با پرکاربردترین و برجسته ترین سازهای موسیقی سنتی ایرانی آشنا می شویم.

تار،از سازهای اصلی مورد استفاده در موسیقی سنتی می باشد که گفته می شود از زمان فارابی این ساز به کار برده می شده و بعدها به دست صفی الدین ارموی و اساتید دیگر بزرگ موسیقی سنتی ایرانی بیش از پیش مورد استفاده قرار گرفته است.

 

در واقع تار یک ساز زهی مضرابی به شمارمی رود. مضراب که از موم و قسمتی کوچک به جنس آلیاژ برنج تهیه شده است وسیله ای است که به نوازندگان این ساز برای نواختن کمک می کند. تار 6 سیم دارد که به صورت دوتایی باهم کوک می شوند. بنا بر برخی گفته ها سیم ششم آن توسط غلامحسین درویش خان استاد مسلم موسیقی سنتی ایرانی در اواخر دوره قاجاریه به ساز تار اضافه گردیده است. استاد محمدرضا لطفی به همراه استاد محمدرضا شجریان دوران موسیقیایی طلایی در موسیقی سنتی را رقم زده اند که در  یاد و خاطر تمام علاقمندان به موسیقی ماندگار شده است. استاد جلیل شهناز و استاد حسین علیزاده از دیگر اساتید تارنواز عصر حاضر می باشند.قیمت تار در فروشگاههای معتبر ایمالز به صورت لحظه ای قابل پیگیری است.

تفاوتی که این ساز با تار دارد در اندازه ها و تعداد سیم های موجود در آن می باشد وگرنه ساختمان آن بسیار مشابه به تار است.سه تار متشکل از 4 سیم می باشد. صدای سیم چهارم در واقع از نظر صوتی به صدای سیم اول شباهت دارد. طبق بیانات استاد ابولحسن صبا اسطوره  سه تارنوازی ایران؛ سیم چهارم را میرزا محمد تربتی معروف به مشتاق علیشاه کرمانی، درویش نوازنده سه تار، حدودا دو قرن پیش جهت پر حجم کردن صدا به ساز اضافه کرده است. همین دلیل سبب شده است که سیم چهارم به خصوص در میان نوازندگان این ساز، سیم مشتاق نام گیرد.

برای نواختن سه تار همانند تار می توان از انگشتانه یا مضراب فلزی که در پشت ناخن انگشت سبابه قرار می گیرد، استفاده کرد. اما اکثر نوازندگان این ساز علاقه دارند برای اینکه رنگ صوتی لطیف و دلنشین سه تار حفظ شود، با ناخن طبیعی انگشت خود این کار را انجام دهند. کمال والای سه تارنوازی را می توان در هنرنمایی های استاد جلال ذوالفنون، و داریوش طلایی و حسین علیزاده، اساتید معاصر مشاهده نمود. لازم به  ذکر است نسل امروز موسیقی سنتی ایران و سه تارنوازان ایرانی را حاصل از شاگردانی است که در محضر تمامی اساتید نامبرده شاگردی کرده اند.از طریق سایت ایمالز به قیمت سه تار در فروشگاههای معتبر این سایت دسترسی یابید.

 

از سازهای زهی آرشه ای به شمار می رود که در موسیقی سنتی و موسیقی نواحی ایران به خصوص موسیقی لرستان می شود انواع آن  را مشاهده کرد هر چند که از لحاظ ساختمان فیزیکی اختلاف های کمی بین آنها وجود دارد. گذشته این ساز مانند تار و سه تار از نوشته های موجود حداقل مربوط به دوره فارابی می باشد.ظاهرا این ساز نیز قبلا فقط دارای سه سیم بوده اما ظاهر آن امروزه تعداد چهار سیم را دارا می باشد و نوازنده می تواند آن را روی زانو یا روی زمین کنار پای خود نگه دارد و به وسیله آرشه یا کمانه اصوات موسیقیایی این ساز را تولید نماید. آرشه معمولا از جنس موی دم اسب و متصل به دسته چوبی از جنس عاج می باشد. اساتید توانمند معاصر در هنر نوازندگی این ساز می توان علی  اصغر بهاری، علی اکبر شکاری و کیهان کلهر را نام برد. کمانچه در سال 1396 از ظرف سازمان یونسکو به ثبت جهانی رسیده است.

قیچک شباهت های فراوانی به کمانچه دارد، به آن غیژک نیز گفته می شود و نواختن آن با آرشه صورت می گیرد. هر چند بیشتر به عنوان یکی از سازهای موسیقی نواحی شناخته می شود اما در حال حاضر با توجه به توانایی های اجرایی بالا و رنگ صوتی ویژه ای که دارد، نقش پررنگی در گروه های اجرای موسیقی سنتی پیدا کرده است. قیچک امروزه در سه محدوده صوتی متفاوت تولید می شود: قیچک باس، قیچک آلتو، قیچک سوپرانو که به ترتیب صدای بم تا زیر دارد. از اساتید مشهور نوازنده قیچک می توان به علی محمد بلوچ مشهور به علیوک اشاره کرد.

عود یکی از سازهای باستانی موسیقی سنتی ایرانی می باشد. طبق اطلاعات بدست آمده از باستان شناسی،  این ساز قدمتی به اندازه هزاره های قبل از میلاد مسیح و تمدن سومر دارد و در عصر کنونی در بخش وسیعی از خاورمیانه و بعضی سرزمین های محدوده شمالی قاره آفریقا علاقمندان زیادی دارد. این ساز امروزه رشد قابل توجهی داشته و سبک های مختلفی برای نواختن این ساز ایجاد و گسترش یافته است و همین امر سبب جذب افراد و علاقمندی هر چه بیشتر به عود گردیده است. برای این ساز اسم های دیگری نیز موجود است که می توان به بربط، بربت و رود اشره کرد که هر کدام مربوط به ناحیه ای خاص یا در دوره تاریخی به خصوصی رواج داشته است. ولی در مجموع عود سازی زهی زخمه ای محسوب می شود که دارای کاسه ای بزرگ و دسته ای کوتاه است. عود از جنبه تعداد سیم انواع گوناگونی دارد اما نوع معمول آن دارای 10 سیم است که به صورت دوتایی کوک می شوند و بعضی اوقات سیم یازدهم به سیم های دیگر اضافه می شود.

از اساتیدی که در شهرت جهانی این ساز تاثیر زیادی داشتند می توان منیر بشیر موسیقیدان اهل عراق و انور براهیم عودنواز و آهنگساز تونسی را نام برد. در ایران نیز اساتید موسیقی سنتی همچون منصور نریمان، مجید ناظم پور و حسین بهروزی با نواختن این ساز،عود را در اجرای انواع موسیقی ایرانی زنده نگه داشتند.

یکی دیگر از سازهای موسیقی سنتی سنتور می باشد که امروزه برای اجرای موسیقی سنتی بی  کلام و انواع دیگری از آن، بسیار مورد توجه قرار گرفته است. سنتور ساز زهی کوبه ای به شمار می رود زیرا به وسیله دو مضراب چوبی نواخته می شود که سر آن مضراب ها بعضا با نمد ساخته شده و بعضی اوقات چوب مستقیما با سیم های ساز برخورد کرده و صدا را تولید می کند. سنتور جعبه ای چوبی ذوزنقه ای شکل می  باشد که نوع رایج آن 9 خرک و 72 سیم دارد، سیم ها به صورت دسته های 4 تایی روی خرک ها قرار گرفته اند و یک صدا کوک می شوند. سنتور را می توان روی زمین یا میز قرار داده  و بنوازند. بسیاری از محققان سنتور را اصالتا ایرانی معرفی می کنند که بعدها از ایران به خارج برده شده و انواع گوناگونی از آن در فرهنگ های موسیقی دیگر به تولید رسیده است.

ابولحسن صبا، فرامرز پایور، ارفع اطرایی، پرویز مشکاتیان و مجید کیانی از نوازندگان بنام این ساز و اساتید معروف موسیقی سنتی معاصر ایران هستند.

قانون نام یکی دیگر از انواع ساز موسیقی سنتی می باشد که از جنبه ظاهری شباهت هایی به سنتور دارد و تعداد 72 سیم دارد. نوعی از قانون که دارای 45 سیم بوده توسط فارابی ساخته شده که این موضوع را در رساله خود شرح داده است. بعضی قانون را از سازهای بسیار قدیمی موسیقی سنتی ایرانی معرفی می-کنند. برای نواختن این ساز از انواع ساز موسیقی سنتی از دو انگشت سبابه استفاده می شود که بعضی از نوازندگان در زمان نوازندگی انگشتانه های نازک از جنس نقره یا دیگر فلزات را بکار می برند.

 

نی از سازهای موسیقی سنتی ایرانی می باشد که در دسته سازهای بادی  قرار گرفته می شود و همانگونه که نامش نشان می دهد از گیاه نی تهیه می شود.به طور معمول 7 سوراخ دارد و به همین دلیل نی هفت بند نیز نامیده می شود. در نوشته های دوران عباسی تعداد زیادی نوازنده نی دیده می شوند. با قرار گرفتن دهانه ساز در بین دندان های جلویی نوازنده و لوله کردن زبان در پشت آن، و به جریان انداختن نفس،  صدای نی ایجا می شود. هرچند حالت گذاشتن انگشت و قرار دادن سر انگشتان روی سوراخ های ساز نی کار ساده ای می باشد ولی به صدا درآوردن این ساز کار بسیار سختی می باشد. استاد حسن کسایی، محمد موسوی و جمشید عندلیبی از اساتید معروف نی نوازی ایران می باشند.با کمک لیست قیمت نی به قیمت این محصول در فروشگاههای مختلف به صورت لحظه ای دسترسی پیدا کنید.

از معروف ترین سازهای کوبه ای موسیقی سنتی می توان به تنبک یا ضرب اشاره کرد که به صورت کوبیدن بر دهانه پوستی آن نوازنده صدا را ایجاد می کند. تنبک توانایی ملودی نوازی نداشته و تنها در همراهی ریتمیک در اجرای قطعات موسیقی سنتی به کار گرفته می شود. تنبک توسط نوازنده در بغل گرفته می شود و لبه آن روی پای او قرار می گیرد و از هر دو دست برای انجام تکینک های نوازندگی استفاده می کند. بعضی اوقات در هنگام اجرا بخش اندکی به تکنوازی تنبک پرداخته می شود تا نوازنده فرصت اجرای فرم هایی متنوع  را در حین اجرا داشته باشد. از نوازندگان صاحب سبک تنبک نوازی می توان استاد حسین تهرانی را نام برد.از طریق لیست قیمت تنبک به قیمت انواع این محصول می توانید دسترسی پیدا کنید.

دف از دیگر ساز کوبه ای پوستی موسیقی سنتی می باشد که نوع تلقی آن ابعاد کوچک تری دارد و به نام دایره شناخته می شود. این ساز جهت همراهی ریتمیک در گروهنوازی موسیقی سنتی نیز بکار گرفته می-شود. برای اطلاع از قیمت دف در فروشگاههای معتبر به سایت ایمالز مراجعه کنید.

از قرون گذشته تا کنون پیوسته موسیقی سنتی با ادبیات پیوندی جدانشدنی داشته است. اکثر نام ها و اصطلاحاتی که امروزه راجع به اساتید و اجرای الحان موسیقی ایران می دانیم را مدیون آثار شاعران و شعر فارسی هستیم. آواز بخش دیگری است که موسیقی سنتی را با ادبیات پیوند زده است. اکثر ما موسیقی ایرانی با نام استاد مسلم آواز محمدرضا شجریان و موسیقی سنتی شجریان می شناسیم.

هرچند پیدایش فرم های دراماتیک تر موسیقی همچون موسیقی فیلم و کم اهمیت شدن شعر در آن، اجرای موسیقی سنتی بی کلام هر روز بیش از پیش جلب توجه کرد، ولی به هیچ وجه ریشه های موسیقی اصیل ایرانی بدون در نظر گرفتن آواز و شعر قابل تصور نیست. اجرای موسیقی سنتی شاد مربوط به مراسم  نمونه بعدی هنرنمایی موسیقی سنتی است هرچند ساز غالب در این مراسم، ساز کوبه ای می باشد اما خواننده می تواند به عنوان نقش اصلی در تصانیف و ترانه ها ایفای نقش کند.

باعث خوشحالی است که این روزها برگزاری جشنواره های مختلف در سراسر ایران و همچنین دیگر کشورها، باعث معرفی و آشنایی هر چه بیشتر با موسیقی سنتی شده است. لازم به ذکر است که هنر موسیقی سنتی ایران مانند هنرهای دیگر به محافظت و حمایت محتاج است. که این مسئولیت سنگین را در مرحله اول هنرمندان و هنرآموزان موسیقی سنتی برعهده دارند و در مرحله دوم علاقمندان و شنوندگان می توانند در این کار سهیم باشند. همه ما لازم است نگهداری و حفظ اصالت موسیقی کشورمان راوظیفه خود بدانیم و به اندازه خودمان برای آن تلاش کنیم.